Standardy – klucz do zabezpieczenia systemu kaucyjnego przed potencjalnymi oszustwami

Zanim przejdziemy do przykładów standaryzacji, która funkcjonuje i sprawdza się za granicami naszego kraju, warto nawiązać do postulatów branży na temat ustanowienia organizacji parasolowej. To właśnie ona może być odpowiedzialna za ustalanie i weryfikowanie standardów w przypadku polskiego systemu kaucyjnego. Tak jak to się dzieje teraz w Niemczech. Obecność wielu operatorów przyczyniła się tam do uruchomienia podmiotu, który gwarantuje zgodność działania operatorów i innych uczestników systemu kaucyjnego z wymaganiami formalnymi. I to ona wyznacza spójne standardy, które dotyczą między innymi:

• znakowania opakowań w systemie kaucyjnym, czyli jednolitego kodu kreskowego i logo systemu;
• projektowania opakowań dopuszczonych do systemu kaucyjnego;
• certyfikacji maszyn do zbiórki automatycznej;
• certyfikacji procesów i maszyn w zbiórce manualnej;
• administracji centralnym bankiem danych dla uczestników systemu;
• rejestracji nowych produktów napojowych.

 

Dzięki organizacji parasolowej wypracowane zostają ujednolicone i przejrzyste zasady współdziałania między uczestnikami systemu kaucyjnego, które mają zadbać o bezpieczeństwo i zapobieganie powstawaniu nieuzasadnionych przewag konkurencyjnych i potencjalnych nadużyć.

Natomiast przechodząc do standardów, a dokładniej standardów w zbiórce automatycznej, możemy wymienić kilka kluczowych elementów. To przede wszystkim identyfikacja, weryfikacja i przekazywanie danych w bezpieczny sposób. Bezpieczeństwo w systemie kaucyjnym jest priorytetowe, ponieważ istnieje kilka obszarów do jego naruszenia i potencjalnych oszustw. Można się spotkać z próbami nadużyć ze strony konsumentów, którzy mogą wielokrotnie oddawać te same opakowania lub inne przedmioty niekaucyjne, aby odzyskać kaucję. Zagrożenia oszustw mogą się także pojawić od pracowników i/lub właścicieli sklepów, którzy mogą podejmować próby rozliczenia opakowań nieodebranych, a także od producentów, którzy zechcą wprowadzić na rynek opakowania nieobjęte kaucją lub opakowania kaucyjne, ale w ilości większej od zgłoszonych do systemu kaucyjnego.

Standardy dla zbiórki automatycznej to zestaw reguł, które są stosowane w każdym przypadku i gwarantują odpowiedni poziom bezpieczeństwa i transparentności działania systemu. Zbiórka automatyczna oznacza, że w sklepie zobowiązanym do zbierania opakowań kaucyjnych pojawia się maszyna – recyklomat, i to ona przyjmuje je za pracownika sklepu. Zanim trafią one do wewnętrznego pojemnika w recyklomacie, urządzenie weryfikuje je, zgniata w sposób uniemożliwiający ponowny zwrot oraz gromadzi i przekazuje ich dane.​

Cały proces zwrotu powinien się opierać na podziale rodzajów zbieranych opakowań. Po pierwsze, wszystkie frakcje, co do zasady, powinny być zbierane przez maszynę oddzielnie. W efekcie stworzy to trzy odrębne strumienie surowców: metalowych, z tworzyw sztucznych oraz butelkę szklaną zwrotną. W przypadku małych sklepów, w ramach zbiórki automatycznej, może być dopuszczalna zbiórka z podziałem na dwie frakcje: metal i tworzywo sztuczne zmieszane razem jako jedna frakcja oraz zwrotne szkło osobno.

Po drugie, zbiórka automatyczna dla opakowań jednorazowych (czyli w przypadku Polski napojowych butelek PET i puszek metalowych) oznacza zgniecenie (i nacięcie) opakowania w sposób uniemożliwiający ponowne odczytanie kodu kreskowego (lub kodu 2D), a konsumentowi wielokrotnego oddawania tego samego opakowania i odbierania za nie kaucji. Najnowsze urządzenia wykonują zwracanym opakowaniom 1000 zdjęć na sekundę i kontrolują kod kreskowy, kształt, wagę, materiał, z którego są wykonane, oraz inne, znajdujące się na nich oznaczenia bezpieczeństwa. Przykładem jest chociażby obecność specjalnego tuszu na logo systemu, który stosuje się w Niemczech czy Danii, a jego rozpoznawanie dodatkowo utrudnia zwrot opakowania nieobjętego systemem.

Po trzecie, zebrane w ten sposób opakowania powinny trafić do worków oznaczonych miejscem zbiórki (sklepu). Opakowania wielorazowe (podobnie jak dzisiaj) zostaną przełożone do skrzynek i przekazane operatorowi systemu, który rozdystrybuuje je, zwracając do ich właścicieli, czyli producentów wprowadzających napoje na rynek.​

​​Po czwarte, recyklomat w oparciu o dokonaną zbiórkę i weryfikację przyjętych opakowań wygeneruje dane, które będą służyć operatorowi do rozliczenia jej oraz wypłat kaucji między operatorem a jednostką handlową. Analiza cech zwracanych opakowań pozwala sprzedawcom detalicznym i operatorowi systemu na śledzenie, które dokładnie opakowania są zwracane przez konsumentów. Takie mechanizmy gwarantują również, że te nieobjęte kaucją nie zostaną przypadkowo przyjęte do zwrotu. W przypadku zbiórki automatycznej nie dokonuje się już dodatkowego przeliczenia zebranych i zdewaluowanych opakowań, dlatego też standardy, które muszą zostać spełnione w przypadku zbiórki automatycznej, są tak istotne dla bezpieczeństwa systemu.

Podstawowym narzędziem identyfikacji opakowań w systemie kaucyjnym jest kod kreskowy lub kod dwuwymiarowy (2D). Zawiera on informacje, które umożliwiają zidentyfikowanie ich jako kaucyjne. Dzięki precyzyjnemu czytnikowi recyklomat poprawnie odczyta kod i zakwalifikuje opakowanie jako zwrotne, za które konsument musi otrzymać zwrot wysokości wcześniej zapłaconej kaucji. Czytnik powinien funkcjonować zgodnie z powszechnymi standardami GS1, czyli organizacji, która jest odpowiedzialna za wprowadzanie jednolitego systemu identyfikacji towarów, usług i podmiotów, bazującego na kodach kreskowych. Co więcej, powinien być na bieżąco aktualizowany i spełniać wymagania dotyczące prędkości odczytu, także w przypadku kodów 2D.

Kolejnym, niezwykle ważnym elementem urządzenia jest system do rozpoznawania kształtu opakowania. W podstawowej formie obejmuje on rozpoznawanie długości i szerokości oraz dodatkowo kształtu, aby sprawdzić, czy mieści się w granicach określonych w ramach kodu kreskowego bądź dwuwymiarowego. Zdarza się też, że opakowania mogą być niecylindryczne, nieobrotowe i/lub niesymetryczne, dlatego też recyklomat powinien poradzić sobie z identyfikacją i obsługą zwrotu także tych nietypowych butelek lub puszek. Do odpowiedniej segregacji potrzebne są także funkcje wykrywania metali, takich jak aluminium i stal. Jest ono wykonywane dla tego samego fizycznego obiektu bez manipulacji – kod kreskowy i/lub dwuwymiarowy, kształt i właściwości metalu muszą być powiązane z jednym obiektem obsługiwanym przez maszynę. W przypadku opakowań niekaucyjnych lub wypełnionych płynem czy też innymi materiałami, ale także takich, które nie spełniają wymagań kształtu i wymiarów pomimo obecności kodu, recyklomat powinien je wykryć i odrzuci.

Gdy już recyklomat odpowiednio zidentyfikuje opakowanie, zweryfikuje je, zdewaluuje (czyli zgniecie) i dopasuje do odpowiedniej frakcji, przychodzi moment rozliczenia i wydruku vouchera z kwotą kaucji. Integracja kontroli voucherów z systemem IT jednostki handlowej zapewnia, że te już zrealizowane nie mogą być ponownie wykorzystane. Aby zapewnić maksymalną ochronę, zaleca się także wdrożenie innych środków zapobiegawczych w sklepie, takich jak monitoring, maksymalna wartość zwrotu i paragony elektroniczne.

​

W niezintegrowanych systemach kaucyjnych mogą być zgłaszane nieprawidłowe wolumeny sprzedaży przez wprowadzających napoje na rynek. Może się tak zadziać, jeśli produkt lub producent (często importer) nie zostaną zarejestrowani w systemie kaucyjnym. Nazywa się to free-ridingiem, co oznacza, że branża uczestniczy ze swoimi produktami w systemie, nie ponosząc za nie opłaty produktowej. A jak temu zapobiec? Najważniejszym warunkiem w celu zmniejszenia ryzyka oszustwa przemysłowego jest zintegrowane wykorzystanie kodu kreskowego EAN. Zaleca się jego wykorzystanie jako podstawy do rozpoznawania i ochrony produktów. Będzie on potrzebny do ich rejestracji, raportowania oraz identyfikacji podczas zwrotu. Dzięki takiemu przejrzystemu rozwiązaniu będzie można łatwo powiązać liczby zwróconych opakowań i wypłaconych kaucji z konkretnym produktem i jego producentem.

Jeszcze mocniejszym zabezpieczeniem systemu kaucyjnego jest zastosowanie kodów kreskowych EAN specyficznych dla danego kraju. Oznacza to, że takie opakowanie będzie mogło być zwrócone wyłącznie w państwie, w którym zostało zakupione, a eksport w ogóle nie powinien mieć miejsca. W przypadku, gdy na produktach nie widnieje krajowy kod kreskowy, wtedy istnieje ryzyko, że do polskich punktów zbiórki trafią produkty wprowadzone na rynek w innych krajach. A to oznacza, że konsument otrzyma kwotę kaucji, która nie została wcześniej wpłacona przez producenta. Co więcej, za produktem idą też inne opłaty, w tym opłata manipulacyjna dla sklepu prowadzącego zbiórkę czy opłata za logistykę.

​Jeśli opakowania są przeznaczone do eksportu, powinny mieć wtedy kod uniwersalny. Producent, który korzysta z takiego kodu, musi uiścić odpowiednią dopłatę. Jeśli stopa zwrotu jednego z uniwersalnych kodów przekracza 100 proc., wówczas płaci on za każdą nadwyżkę. Oczywiście taka konfiguracja może być dowolnie zaprojektowana. Można założyć, że wszystko, co jest powyżej proc. całkowitej średniej stopy zwrotu, musi być pokryte przez producenta.

Biorąc przykład Norwegii, tam stosowanie kodów uniwersalnych prowadzi do wyższych opłat za wprowadzenie do krajowego systemu kaucyjnego (patrz poniżej).​

Standaryzacja jest jednym z ważnych elementów sprawnie funkcjonującego systemu kaucyjnego. Tworzy ona kompleks skutecznych rozwiązań i narzędzi, które mają dbać o jego bezpieczeństwo, zapobiegając ryzyku i znacznie zmniejszając skutki potencjalnych oszustw, które mogliby odczuć wszyscy uczestnicy całego, wspomnianego wcześniej, łańcucha. Poza standaryzacją w zakresie automatyzacji istnieją także standardy w zakresie zbiórki manualnej, komunikacji elektronicznej między podmiotami tworzącymi system oraz raportowania. Wszystkie te elementy składają się na bezpieczeństwo systemu kaucyjnego.